Հայտնի է, որ ժողովուրդների մշակութային կյանքում շատ կարևոր դեր են կատարել և կատարում տարբեր գրական-գեղարվեստական միավորումներ, ընկերություններ: Դրանք օգնում են տվյալ ժողովրդի պատմական առաջընթացին, ձևավորում ճաշակ: Արվեստի ու գրականության նկատմամբ հետաքրքրություն առաջացնելով՝ նպաստում են հասարակության հոգևոր կյանքի զարգացմանը:
20-րդ դարի սկզբներին Կովկասի մշակութային կյանքի խառնարան հանդիսացող Թիֆլիսում առաջացել և գործում էին բազմաթիվ միություններ, ընկերություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ձևով փորձում էր լուծումներ առաջարկել հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում առկա խնդիրներին (բարեգործական, ազգագրական, մարդասիրական, հրատարակչական և այլն):
Չնայած այն հանգամանքին, որ Թիֆլիսում էին ապրում և ստեղծագործում իրենց գրական վաստակով արդեն հայտնի և հեղինակություն վայելող բազմաթիվ հայ գրողներ, գրականագետներ, այնուամենայնիվ գրողների կայացած միություն դեռևս չկար:
Այդպիսի մի միություն դարձավ 20-րդ դարի 10-ական թվականներին Թիֆլիսում հիմնադրված «Հայ գրողների Կովկասյան ընկերությունը»: 1912 թ. հոկտեմբերի 10-ին Թիֆլիսի քաղաքային դումայի դահլիճում տեղի է ունենում ՀԳԿԸ-ն առաջին ընդհանուր ժողովը: Նիստը բացում է հիմնադիր անդամների ժողովի նախագահ Ա. Զարգարյանը: Նա համառոտ ներկայացնում է ընկերության ստեղծման անհրաժեշտությունն ու նպատակները: Ժողովում ընտրվում է նաև 8 հոգուց բաղկացած վարչության կազմը (Հովհ. Թումանյան, Լեո, Արիստակես Զարգարյան, Տիգրան Հովհաննիսյան, Երվանդ Լալայան, Աշոտ Աթանասյան, Արշակ Հարությունյան, Գյուտ Աղանյան): Վարչության առաջին նիստում (հոկտեմբերի 16) գաղտնի քվերակությամբ ընկերության նախագահ է ընտրվում Հովհաննես Թումանյանը և մինչև վերջ անփոփոխ մնում այդ պաշտոնում:
Ընկերության հիմնական խնդիրներից էին գրականության տեսության, գեղարվեստի հարցերի, համաշխարհային դասական գրականության, ժողովրդական բանարվեստի ուսումնասիրությունը, նախորդ ժամանակաշրջանում ստեղծված ազգային մշակույթի արժեքների վերհանումն և վերագնահատումը, գրքերի հրատարակությունը, հեղինակային իրավունքի պաշտպանությունը, գրական ֆոնդի ստեղծումը և այլն:
Հայ գրողի տնտեսական վիճակը, որը միշտ եղել է Թումանյանի մտահոգության կարևոր առարկաներից մեկը, և որից ուղիղ համեմատական կապով կախված էր հայ գրականության հետագա զարգացման ընթացքը, ամենևին նախանձելի վիճակում չէր: Թերևս դա էր պատճառը, որ նորաստեղծ միությունը իր գոյության առաջին իսկ օրերից մեծ ուշադրություն էր դարձնում այդ խնդրին: Գրողի նյութական անապահովությունը համարում էր գերագույն չարիք հայ գրականության զարգացման համար: Թումանյանը առաջնորդվում էր այն գաղափարով, որ և՛գրականությունը, և՛ գրողը ազգային պաշտպանվածության և հոգածության կարիք ունեն: Եվ նա ժամանակ, ջանք ու եռանդ չէր խնայում ընկերության գործունեության միջոցով լուծումներ տալու դրանց: Բազմաթիվ էին գրողին հուզող առանցքային խնդիրները. հայկական հարց, լեզու և ազգային դպրոց, թատրոն ու մանկական գրականություն, ազգամիջյան փոխհարաբերություններ և այլն: Ինչ գործ էլ որ ձեռնարկում էր Թումանյանը, ամեն գնով, նույնիսկ հերոսական ջանքերով փորձում էր հասցնել ցանկալի արդյունքի:
«Կովկասյան ընկերության» հիշարժան գործերից մեկը կապված է միջնադարի սիրո երգիչ Սայաթ-Նովայի անվան հետ: Մեծ տաղերգուի անունն ու ժառանգությունը անողոք ժամանակի մոռացումից փրկելու թումանյանական նախաձեռնությունը պսակվում է հաջողությամբ: 1914 թ. մայիսի 15-ին՝ Սուրբ Համբարձման օրը, վարդի ու ծաղկի տոնին, Գևորգ Բաշինջաղյանի հեղինակությամբ, Թումանյանի ու Հայ գրողների ընկերության գլխավորությամբ Թիֆլիսի Սբ. Գևորգ հայկական եկեղեցու բակում տեղի ունեցավ Սայաթ-Նովայի մահարձանի հանդիսավոր բացումը: Այդ օրվանից դրվեց, հետագայում ավանդական դարձած, Վարդատոնի հիմքը:
Մոտ մեկ տասնամյակ Թումանյանի նախագահած ընկերությունն իր գործունեությամբ մեծ ավանդ ունեցավ հայ գրականության և մշակույթի, ինչպես նաև հասարակական կյանքի զարգացման գործում: Լինելով տարբեր ազգերի բարեկամության ջահակիրը՝ գրողի ղեկավարած միությունը, չսահմանափակվելով միայն ազգային շրջանակներով, նշանակալի դեր խաղաց Անդրկովկասի ողջ գրական-հասարակական կյանքում ևս:
